5 bước trong quy trình làm gốm cần biết

Từ khi ra đời Gốm đã luôn là một trong những sản phẩm nghệ thuật trang trí được yêu thích nhất đối với người Việt Nam. Tuy vậy để tạo ra những tác phẩm tuyệt vời này cần sự hòa quyện giữa tính năng và nghệ thuật, giữa đất, nước và đôi bàn tay khéo léo của nghệ nhân.

1. Tìm hiểu các bước làm gốm thủ công truyền thống

Quy trình làm gốm gồm 5 khâu chính. Bao gồm: Thấu đất; Chuốt gốm; trang trí hoa văn; tráng men và nung đốt. Đó là quy trình sản phẩm gốm chất lượng chung của các nghệ nhân làm gốm. Tuy nhiên ở từng cung đoạn làm gốm lại được thực hiện khác nhau tùy theo trình độ tay nghề.

1.1 Bước 1: Thấu Đất – chọn và xử lý đất

Bước đầu tiên trong quy trình làm đồ gốm là phải chọn được nguyên liệu tốt nhất là đất sét và cao lanh. Tiếp đó, đất sẽ được tinh luyện qua nhiều công đoạn để có thể lấy được đất tốt nhất để có thể làm gốm.

Đất sét sau khi được khai thác thường rất rắn nên cần được qua quá trình tinh luyện, bao gồm tưới nước rồi dùng mai thái mỏng. Sau đó loại bỏ những tạp chất và dùng chân nhào thật kỹ rồi đắp thành từng đống lớn. Đất này sẽ được thái đi thái lại nhiều lần để tạo nên độ mịn, dẻo. Công đoạn đầu tiên này gọi là thấu đất.

1.2 Bước 2: Chuốt Gốm – Tạo hình gốm sứ

Có 3 phương pháp tạo hình gốm chính là: Tạo hình gốm trên bàn xoay; tạo hình gốm bằng khuôn và nặn đắp gốm bằng tay. Cũng có những sản phẩm được tạo bởi sự kết hợp của cả 3 phương pháp trên. Từng phương pháp cụ thể như sau:

1.2.1 Tạo hình trên bàn xoay điêu luyện

Với phương pháp tạo hình trên bàn xoay, đất cần được luyện kỹ vừa, có độ dẻo. Sau đó đất được nặn thành dây dài to bằng cổ tay, người thợ sẽ chuốt ngắt từng đoạn, khoanh trũng giữa bàn xoay, hai tay chuốt. Không những cần dùng tay, các nghệ nhân cần dùng chân phải đạp bàn nhịp nhàng. Mọi sản phẩm to, nhỏ, dày, mỏng đều do hai bàn tay điều khiển. Trong kỹ thuật này không có khuôn mẫu nhất định, kích thước từng cỡ do mắt, có sai lệch nhưng không đáng kể. Với phương pháp tạo hình này thường dùng để sản xuất những sản phẩm gốm có kích thước lớn như: Chum, lọ, bình, âu…

1.2.2 Tạo hình bằng khuôn mẫu

Với phương pháp tạo hình bằng khuôn thường dùng để sản xuất các loại sản phẩm có khối lượng lớn như: Bát, đĩa, chén…

1.2.3 Tạo hình bằng phương pháp đắp nặn bằng tay

Kỹ thuật nặn bằng tay thường được sử dụng ở những chi tiết nhỏ như con kê; đỉnh gốm, bao nung, lon, vại, các loại linh thú, tượng…

1.3 Bước 3: Trang trí hoa văn trên gốm

Khâu trang trí quan trọng quyết định tính thẩm mỹ cũng như giá trị trong quy trình sản xuất gốm sứ. Sau khi tạo hình và phơi khô, người nghệ nhân sẽ sử dụng bút lông để vẽ, tạo hoa văn, tăng tính nghệ thuật thẩm mỹ cho từng sản phẩm. Gốm sứ được trang trí hoa văn bằng các phương pháp như sau:

1.3.1 Vẽ trên gốm trực tiếp

Các nghệ nhân thường dùng bút lông vẽ trực tiếp trên nền bằng các hoa văn, họa tiết như ý. Công đoạn này đòi hỏi người thợ phải có kinh nghiệm dày dặn và đôi tay cực kỳ khéo léo. Do vậy mỗi sản phẩm gốm được vẽ tay trực tiếp trên mình tạo thành là một tác phẩm nghệ thuật riêng biệt. Ngoài ra người thợ có thể sử dụng các phương pháp như vẽ men màu, đánh chỉ hay bôi men chảy màu để tạo nên những sản phẩm đặc sắc. Họa tiết được vẽ trước khi tráng men được gọi là vẽ dưới men và ngược lại hoa văn được vẽ sau khi tráng men gọi là vẽ trên men.

Dạo gần đây, ngoài phương pháp vẽ trên gốm trực tiếp các nghệ nhân còn sử dụng kỹ thuật vẽ trên nền xương gốm sau khi trải qua công đoạn nung sơ 1 lần hoặc hấp hoa văn bằng cách trang trí theo hình vẽ đã được in sẵn trên giấy decal, nhập từ nước ngoài (phổ biến từ Trung Quốc). Tuy nhiên hình thức này không được coi là nghệ thuật sáng tạo trong làng gốm sứ Việt Nam truyền thống, mà chỉ là một phương pháp trang trí.

1.3.2 Cắt gọt và khắc vạch sản phẩm gốm

Sản phẩm sau tạo hình được hong khô trực tiếp bằng ánh nắng mặt trời. Sản phẩm khi cứng sẽ được gọt cạo nhẵn, tạo hình như ý. Các chi tiết được tạo hình ở giai đoạn này như: tai, quai, hình hoa lá, động vật nổi,…. Khắc vạch là phương pháp được người nghệ nhân sử dụng chủ yếu, sau đó là quá trình nung và tráng men gốm.

1.3.3 In hoa văn bằng khuôn

Sau khi tạo thành xương gốm sứ, người thợ thay vì vẽ hoặc khắc lên thân gốm sứ thì họ dùng một khuôn cũng được bằng gốm có khắc hoa văn âm bản rồi ép vào khối gốm sứ định sẵn. Cuối cùng đến tráng men rồi đem nung. Độ dày mỏng của lớp men sẽ tạo ra hiệu ứng, hiện ra những hoa văn định sẵn. Các sản phẩm sử dụng phương pháp in hoa văn bằng khuôn này phổ biến là gốm men hoa nâu và gốm men ngọc.

1.4 Bước 4: Tráng Men

Sau khâu trang trí, các sản phẩm gốm sứ sẽ được tiến hành nung sơ, tức nung lần đầu, sau đó được phủ lớp men và mang đi nung chính thức. Tùy thuộc vào từng loại, một số không qua giai đoạn nung sơ trước đó. Với sản phẩm có kích thước nhỏ thường được nhúng vào men, còn với sản phẩm có kích thước lớn hơn người ta thường sử dụng phương pháp dội hoặc phung men.

1.4.1 Sửa Hàng Men

Người thợ gốm tiếp tục tiến hành tu chỉnh lại sản phẩm lần cuối trước khi đưa vào lò nung. Trước hết phải xem kĩ từng sản phẩm một xem có chỗ nào khuyết men thì phải bôi quệt men vào các vị trí ấy, từng chút một rất cầu kỳ. Sau đó họ mới tiến hành “cắt dò”. Tức cạo bỏ những chỗ dư thừa men, công việc này gọi là “sửa hàng men”.

1.5 Bước 5: Nung Sản Phẩm Gốm

Đây là công đoạn quan trọng quyết định sự thành công hay thất bại của một mẻ gốm. Có nhiều loại lò được sử dụng để nung gốm. Nhưng phổ biến là lò cóc và lò bầu, gần đây là lò hộp.

Nguyên liệu để đun các lò nung gốm là củi, than cám hoặc gas. Thời gian nung và nhiệt độ nung cũng khác nhau tùy theo mỗi loại lò và mỗi dạng gốm cụ thể. Cụ thể: Gốm đất nung ở nhiệt độ từ 600 – 900 độ C, gốm sành nâu từ 1100 – 1200 độ C, gốm sành xốp từ 1200 – 1250 độ C, gốm sành trắng từ 1250-1280 độ C và đồ sứ từ 1280 – 1350 độ C. Các sản phẩm của sứ Long Phương đều được nung 2 lần ở nhiệt độ cao nhất 1380 độ C để ra được sản phẩm men trắng, nhẵn bóng đạt đến độ tinh xảo nhất.